شانه بر زلف پريشان زده اي به به و به
دست بر منظره جان زده اي به به و به
آفتاب از چه طرف سر زده امروز كه سر
بمن بي سر و سامان زده اي به به و به

خسرو آواز ايران :)
زنده باد

درصورت عدم تغيير برنامه توسط نهادها و ارگانهاي دولتي
اجرايي رو بمناسبت بزرگداشت سعدي در سعديه شيراز در روزهاي 1.2.3 ارديبهشت خواهم داشت
اجرا كاملا بداهه بوده و موسيقي متن تئاتريست كه به اين مناسبت برگزار خواهد شد

بهمراهي عزيزاني نظير

استاد علي تولائي شيراز (مدرس دف و تنبور)

و

استاد حسين فروزاني(مدرس تنبور)

و

...

ساز منحصر به فرد ایرانی که در اینجا مورد بررسی قرار می گیرد ، سنتور است. این ساز اگرچه به کمک مضراب نواخته می شود و صوت ، نتیجه ارتعاش سیم است ، اما از آنجا که طرز نواختن آن زخمه ای نبوده ،بلکه ضربه ای است ، شرح آن به صورت جداگانه تحت عنوان(زهی-کوبی)آمده است.

سنتور ، سازی است ایرانی که اختراع آن را به ابونصرفارابی نسبت می دهند.این ساز از طریق ایران ، هم به شرق،هم به غرب راه یافته است.

ساز از جعبه ای ذوزنقه ای تشکیل شده که اضلاع آن عبارتند از:

بلندترین ضلع ، نزدیک به نوازنده ، کوتاهترین ضلع و موازی با ضلع قبلی و دور از نوازنده، و دو ضلع جانبی با طول برابر ، دو ضلع قبلی را به طور مورب قطع می کند.ارتفاع سطوح جانبی ، هشت تا ده سانتی متر است.

جعبه سنتور مجوف است و تمام سطوح جعبه چوبی است. بر روی سطح فوقانی ، دو ردیف خرک چوبی قرار دارد.ردیف راست نزدیک تر به کناره ی راست است و ردیف چپ کمی بیشتر با کناره ی چپ فاصله دارد(فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره ی چپ را پشت خرک می نامند.)از روی هر خرک ، چهار رشته سیم هم کوک عبور می کند ولی هر سیم به گوشی معینی پیچیده می شود . گوشی ها در سطح جانبی راست کار گذاشته شده اند.

سیم های سنتور به دو دسته ی سفید(زیر) و زرد (بم) تقسیم می شوند.دسته ی سیم های سفید روی خرک های ردیف چپ و سیم های زرد روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند. طول قسمت جلوی خرک در سیم های سفید ، دو برابر طول آن در قسمت پشت خرک است و می توان در پشت خرک نیز ، از سیم های سفید ، استفاده کرد.نوازنده مجبور است در اجرای دستگاه دیگر ، کوک ساز را تغییر دهد.(یا در پاره ای موارد ، محل خرک ها را جلو و عقب ببرد.)

مضراب سنتور عبارت است از دو ترکه نازک ، سبک ولی محکم چوبی که در یک انتهای خود ، گیره ای دارد که انگشت اشاره نوازنده آن را می گیرد و به کمک انگشتان می زند.انتهای دیگر مضراب نیز کمی ضخیم تر شده است.

سنتور قابلیت تکنوازی و همنوازی هر دو را دارد.

دارای شکمی گلابی شکل و دسته ای نسبتاَ دراز است . تعداد هفده تا بیست دستان بر دسته آن بسته می شود. برخی از دوتارهای محلی در نواحی مختلف جنوب ، فاقد دستان است. سطح روی شکم چوبی است. تعداد سیم های آن ، چنانچه از نام آن بر می آید ، دو تاست.طول دسته حدود شصت سانتی متر و مجموعاَ تمتم ساز حدود یک متر است. دوتار ، غالباَ با انگشت ، یعنی بدون مضراب نواخته می شود.

این ساز ، جنبه ای بیشتر محلی دارد و در نواحی جنوب کشور ما بسیار متداول است.

قانون سازی قدیمی است که اختراع آن را به حکیم ابو نصرفارابی نسبت می دهند.

این ساز ، شباهت زیادی به سنتور دارد.و در کشور های عربی و ترکی بسیار رایج می باشد.این ساز به شکل ذوزنقه قایم الزاویه است. بلندترین ضلع(کمی بیشتر از یک متر) نزدیک به نوازنده و کوتاهترین آن ، موازی با ضلع قبلی ، دور از او قرار می گیرد.ضلع سمت راست (به طول تقریبی چهل سانتی متر) قایم به هر دو ضلع موازی پیش گفته است و ضلع سمت چپ ، اضلاع موازی را به طور مورب قطع می کند. سمت راست ساز ، حفره ای به شکل مربع مستطیل به ابعاد تقریبی چهل در پانزده سانتی متر قرار گرفته و روی آن را پوستی یک یا چند تکه ای کشیده اند و خرکی نسبتاَ کم ارتفاف ولی دراز، با چند پایه در نقاط برابر طی طول پوست ، روی آن تکیه کرده است.

تعداد اصوات قانون، بیست و شش است و هر صوت ، توسط سه سیم هم کوک حاصل می شود.سیم ها در کنار راست ساز تثبیت شده، پس از عبور از روی خرک و طی طول ساز ، هر سه سیم از میان دستگاه مخصوصی که جهت کوک موقت (یا زیر و بم کردن سیم ها تا حدود یک پرده و نیم) تعبیه شده ، عبور می کند و هر سیم به گوشی مخصوص کوک اصلی می رسد.

مضراب ساز عبارت است از انگشتانه ای که به انگشتان اشاره دست می کنند .تیغه ای از جنس شاخ ، مانند ناخن ، به انگشتانه ها الصاق شده که نوازنده به انگشت اشاره هر دو دست می کند وبه کمک آن به سیم های ساز زخمه می زند

رباب ، سازی است کاملاَ ایرانی. پاره ای از محققان معتقدند قدمت این ساز ، زمان حضرت داوود است.

شکل ظاهری : رباب ، مجموعاَ از چهار قسمت، شکم ، سینه ، دسته و سر تشکیل شده است. شکم ، در واقع ، جعبه ای به شکل خربزه است که بر سطح جلویی آن ،پوست کشیده شده و خرکی کوتاه روی پوست قرار گرفته است.

سینه نیز ، جعبع ای مثلث شکل است که سطح جلویی آن ، تا اندازهای گرده ماهی واز جنس چوب است. در سطح جانبی سینه (سطحی که هنگام نواختن در بالا قرار می گیرد) هفت گوشی تعبیع شده که سیم های تقویت کننده صدای ساز به دور آنها پیچیده می شوند.بر سطح جانبی دیگر (سطح پایینی) ، پنجره ای دایره شکل ساخته شده است.

دسته ساز نسبتاَ کوتاه است و بر روی آن ، حدود ده دستان بسته می شود و بالاخره در سر ساز ، مانند تار ، جعبه گوشی ها قرار گرفته ودر سطوح بالایی و پایینی این جعبه ، هر یک سه گوشی تعبیه شده است.سطح جانبی جعبه گوشی ها کمی به طرف عقب ادامه یافته است.

تعداد سیم های رباب ، شش یا سه سیم جفتی است . سیم های رباب در قدیم از روده ساخته می شده در حالی که امروزه آنها را از نخ نایلون می سازند سیم بم روی نایلون ، روکشی فلزی دارد.

مضراب رباب امروزی مانند مضراب عود ، از پر مرغ ، ساخته شده است.
رباب ، اساساَ محلی است و بیشتر در نواحی خراسان و مرز افغانستان ، معمول است

دارای شکمی گلابی و دسته ای دراز است که بر روی آن از ده تا پانزده پرده بسته می شود. رویه ی جلویی شکم ، چوبی است. دسته این ساز ، مانند سه تار ، به سر ساز متصل است و سر در حقیقت ، ادامه دسته است که بر روی سطوح جلویی و جانبی آن ، هر یک، دو گوشی ، کار گذاشته شده است که سیم ها به دور آن پیچیده شده اند.

سیم های تنبور ، سه عدد است . این ساز بدون مضراب وبا انگشتان نواخته می شود.

شکل ظاهری : شکم این ساز ، بسیار بزرگ و گلابی شکل ،و دسته آن بسیار کوتاه است. به طوری که قسمت اعظم طول سیم ها در امتداد شکم قرار گرفته اند.

سطح رویه ی شکم از جنس چوب است که بر آن ، پنجره های مشبک ایجاد شده است. عود فاقد دستان است و خرک ساز کوتاه و تا اندازه ای کشیده است. عود دارای ده سیم یا به عبارتی پنج سیم جفتی است.

عود ، بم ترین ساز بین سازهای زهی است . صدای عود کمی خفه ، نرم و غم انگیز ولی نسبتاَ قوی است. مضراب عود از پر مرغ (یا طاووس)تهیه شده است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می نوازد.

این ساز نقش تکنواز و همنواز ، هر دو را به خوبی می تواند ایفا کند.

تار، سازی است قدیمی که صورت امروزی آن از زمان صفویه وارد موسیقی ایران شد و در زمان ناصرالدین شاه قاجار، ساز برجسته و کاملی گردید. شکل ظاهری : قسمت کاسه(شکم) ، خود به دو قسمت بزرگ وکوچک تقسیم شده که قسمت کوچک تر را "نقاره" می گویند. روی کاسه و نقاره ی تار ، پوست کشیده شده و خرک تار بر پوست کاسه تکیه کرده است .قسمت نقاره در انتهای بالایی به دسته (گردن) متصل است. دسته ی تار بلند است و بر کناره های سطح جلویی آن دو روکش استخوانی چسبانده اند.دور دسته ،دستان ها با(پرده های عمود بر طول آن ) با فواصل معین بسته شده است. تعداد دستان ها امروزه بیست و هشت است. جعبع ی گوشی(سر) در انتهای بالایی دسته قرار گرفته واز هر طرف سه گوشی بر سطوح جانبی جعبه ، کار گذاشته شده است. تعداد سیم های تار ، شش است. که از انتهای تحتانی کاسه شروع شده، از روی خرک عبور می کند ودر تمام طول دسته کشیده شده ، تا بالاخره ، به جعبه ی گوشی ها داخل ودر آنجا به دور گوشی ها پیچیده می شوند. تار ، با مضرابی کوچک از جنس برنج ، به طول تقریبی سه سانتی متر نواخته می شود.در قسمتی از نصف طول مضراب، برای آنکه در دست های نوازنده ، راحت قرار گیرد ، با موم پوشیده شده است. بدیهی است کوک تار ، یعنی تنظیم فواصل سیم ها به یکدیگر ،ممکن است در دستگاه ها و آواز های مختلف تغییر کند. این ساز نقش همنوازی و تکنوازی ، هر دو را می تواند بر عهده بگیرد.